Igual vos preguntastes algunha vez como é que se poñen os nomes aos xacementos arqueolóxicos, pois a verdade é que ten o seu aquel e aínda que pareza froito da casualidade detrás existe unha norma. Antigamente, os manuais de arqueoloxía recomendaban denominalos a partir do nome da poboación máis próxima, unha situación que podía provocar problemas nos casos en que se atopan varios xacementos no contorno dun lugar. Na actualidade, porén, adoita preferirse escoller o microtopónimo que teña a zona.
Pero tratar de dar co nome que lle dá a xente a unha zona de monte non é unha tarefa doada. Cando localizas un novo xacemento arqueolóxico, non sempre atopas xente nas proximidades que saiban exactamente como se denomina ese punto, máis hoxe en día, co abandono do noso rural. Outras veces, a única persoa que atopas espétache a famosa evasiva de “Hai, neniña, eu non che sei, eu non son de aquí, eu vivo neste sitio porque casei aquí, pero son de fóra”. Normalmente este tipo de frase acaba desembocando nunha longa conversa na que descobres que quen che fala en realidade é da parroquia do lado na que estás, pero non es quen de sacarlle un nome para o sitio, por moito que leve vivindo alí máis de 40 anos. Semella unha broma, pero a perda da microtoponimia é un risco real; de non a estudarmos agora e con urxencia, tal e como se está facer co proxecto Toponimia de Galicia, perderémola irreparablemente. Como anécdota, podémosvos contar que o recente estudo da Illa de Salvora, na desembocadura da Ría de Arousa, constatou que nela se perderon todos os topónimos de orixe medieval, que son maioritarios en Galicia, probablemente como consecuencia do seu abandono durante 200 anos entre os séculos XVII e XIX. Cando se volveu habitar, para nomear os sectores do interior da illa empregáronse os nomes de cons e areais do litoral, que seguiron vivos entre os mariñeiros que pescaban nas súas proximidades.
Coto de Mamasoa, un topónimo moi expresivo para un xacemento arqueolóxico na cartografía do IGN E 1:25.000.
Cando non conseguimos pescudar o nome mediante enquisas orais, temos que recorrer á cartografía, na que se recollen moitos topónimos. O problema é que, se a escala é moi pequena, estes nomes poden estar asociados a superficies moi grandes de terreo, e, ademais, non sempre están ben situados. Unha das máis interesantes é a cartografía catastral, na que se recollen numerosos topónimos. Ademais, hoxe en día, grazas a internet, podemos acceder a toda a información catastral en liña (agás o nome do propietario, evidentemente), de modo que en teoría podemos saber como se denomina calquera parcela. Pero non pensedes que no caso galego se vai tratar necesariamente do microtopónimo real: a persoa que o recolleu non era un filólogo, senón un funcionario de facenda, moitas veces sen coñecemento ningún da lingua galega, de modo que anotaba o que entendía, que non sempre se aproxima ao real. Ademais, era frecuente que simplificasen a toponimia, ao agrupar varias leiras de nomes diferentes baixo un mesmo nome. Por outra banda, os procesos de concentración parcelaria, ao agruparen as fincas, supuxeron unha redución no número dos topónimos pero é posible que estes aínda sigan vivos na fala. Finalmente, está o problema dos montes comunais, que poden ter parcelas catastrais de decenas ou mesmo algún cento de hectáreas, co que resulta difícil localizar a denominación para un xacemento pequeno que se sitúe dentro delas (por exemplo, unha mámoa).
Variedade de topónimos (Marcelín / Marcelino) na cartografía catastral para un mesmo castro.
E, senón, sempre podes botar man da imaxinación. A persoa que catalogou hai algúns anos varios dos petróglifos máis senlleiros de Muros contounos que unha das laxes ten o nome de “Pedra da Chula” pola actitude farruca que tivo unha muller que atoparon mentres buscaban gravados. Moitas veces é quen identifica un novo xacemento arqueolóxico quen se encarga de outorgarlle un nome e ás veces, con posterioridade, descóbrese que non é moi preciso. Se o sitio aínda non é moi coñecido, ou nunca foi publicado, o normal é que se documente o seu topónimo correcto e se empece a empregar para denominalo a partir de entón.
Plano catastral na zona de Punta Riasón, e a ficha dunha das parcelas (na que se aprecia que o nome está escrito con z, Riazón).
Un problema engadido é a reiteración que existe nalgúns microtopónimos na xeografía galega, sobre todo aqueles que se refiren a algún aspecto físico do xacemento. Resultaría divertido facer un top ten dos nomes máis usados para os xacementos galegos. Imaxinádesvos cantos Alto do Castro, Campo das Mámoas ou Forno dos Mouros existen no noso territorio? Por non falar dos que responden simplemente a O Castro ou A Mámoa. Por iso moitas veces, para publicalo, en arqueoloxía se prefire buscar un nome máis específico. É así como xurdiron denominacións como Castro de Troña ou Dolmen de Dombate.
Unha escavación arqueolóxica é o momento ideal para poder falar cos habitantes do lugar e que che descubran os nomes con que coñecen os distintos espazos das proximidades. Durante os días que estivemos escavando en Punta Riasón moita xente da Illa achegouse a vernos e falarnos do sitio, de como o lembraban antes ou mesmo doutras posibles evidencias arqueolóxicas que coñecían nas proximidades e que estamos a revisar. Tamén nos comentaban que o nome de Punta de Riasón non era moi correcto para ese punto. Así que aproveitamos para lles preguntar pola microtoponimia da zona. Todo o mundo coincide en que a Praia Riasón é a zona de costa que está un pouco máis ao norte do sitio onde se conservan as cistas. Estas atópanse en realidade na Laxe do Negriño (con gheada, por suposto, como é característico na Arousa) que está xunto ao Con da Bandeira e a partir delas, cara ao sur, esténdese a zona de Os Taraios, na que aínda se poden observar laxes planas de dimensións e aspecto similares ás que formaban ás cistas.
Guidoiro Dixital 