O material arqueolóxico da mámoa 4 do Areoso: da extracción ao seu tratamento no laboratorio

O equipo da escavación da mámoa 4 de Guidoiro Areoso segue a traballar con toda a información recollida durante os dous meses de intervención no Areoso, e unha parte importante desta tarefa, que implica un importante esforzo, é o tratamento básico da cultura material.

Durante a escavación fomos recuperando os obxectos arqueolóxicos que ían aparecendo, con especial coidado de rexistrar correctamente o seu contexto, a unidade estratigráfica nas que apareceron, a súa localización tridimensional e mesmo a posición na que apareceu concretamente algunha desas pezas (se estaba plana, fincada, a orientación…), xa que toda esta información fálanos da peza, pero tamén do seu contexto e axuda a interpretala.

Tamén tivemos especial coidado na extracción de determinados materiais que son especialmente sensibles ou delicados, como as pezas metálicas que, unha vez que se sacan do ambiente no que estiveron depositadas durante tanto tempo, poden perder materia e consistencia moi facilmente. Tamén tivemos especial coidado con certos conxuntos cerámicos especialmente fráxiles ou en condicións de deterioro extremo, como os restos óseos ou con algún recipiente que se podía extraer completo. Este foi o caso dun cacharro (A-949) que apareceu no interior da cámara tal e como foi deixado desde o momento da súa deposición orixinal, como xa vos contamos nun post do perfil de Facebook Areoso Arqueoloxía do 8 de setembro…

Para facer este traballo tan delicado, contamos cun tipo de especialista imprescindible nunha escavación arqueolóxica como é unha conservadora–restauradora. Deste xeito, a nosa compañeira Andrea Fernández Campoy realizou un coidadoso traballo, tanto durante a propia escavación como despois no laboratorio, traballos que resumimos aquí.

Durante a escavación, as especiais condicións deste sitio determinaron o deseño do tipo de traballo e técnicas que se debían aplicar: o Areoso é unha contorna mariña, polo que hai unhas condicións específicas de humidade, salinidade e a propia presenza da area, que afectan ao material que se pode conservar no sitio e como debe ser tratado despois para que estea nas mellores condicións posibles. Tamén, atopámonos diante dun xacemento que, dadas as altas posibilidades de que non tivera sido espoliado ou gravemente modificado en datas históricas, podería deparar, a prioiri, o achado de restos significativos e pouco alterados desde o momento da súa deposición orixinal, como así foi.

Varios conxuntos cerámicos foron extraídos con especial coidado, destacando o caso do cacharro do interior da cámara, a peza rexistrada co código PZ-M4A16-A-949. Trátase dun cunco cerámico decorado completo que, aínda que no momento da súa escavación semellaba estar nun bo estado de conservación xeral, tamén era posible observar algunhas fisuras na pasta cerámica, polo que se decidiu non baleirar a terra do seu interior e realizar unha protección superficial e estrutural a base de gasa de escaiola.

Para que este material non entrase en contacto directo coa peza (podendo con elo interferir en posibles análises futuras), empregouse papel de aluminio a xeito de capa de intervención, ou sexa, unha capa cun material “non contaminante” entre a peza e a gasa con escaiola que lle dá consistencia. Tamén mantívose, nalgunhas zonas, a capa de terra orixinal que o recubría polo exterior, nas partes onde esta se atopaba adherida ás paredes do recipiente, xa que esta terra protexe a superficie do obxecto ata o seu tratamento definitivo en laboratorio, funcionando ademais como unha segunda capa de intervención. Esta protección foi elaborada para recubrir a peza por toda a parte superior. En canto á base, que foi o último en escavarse, deixouse ao ar, coa fin de favorecer o secado da pasta cerámica, xa que coa humidade esta resulta máis branda e, polo tanto, tamén moito máis fráxil. Unha vez que secou e a escaiola endureceu, foi extraída do terreo e a peza foi volteada para apoiala sobre a zona engasada. Posteriormente foi envolta en plástico de burbulla y gardouse nunha caixa de cartón para trasladala ao laboratorio.

Algo parecido fíxose cos restos óseos do interior da cámara, do que falaremos en detalle nun próximo post. Os líticos non precisaron un tratamento especial, xa que se atopaban en bo estado en xeral, coa única precaución de embolsar algunha peza con máis coidado que o resto, como as doas. En canto aos metais, en xeral atopáronse en bo estado no momento do seu achado, coas alteracións habituais nestes casos: mineralizacións en distintos graos e produtos de corrosión, con algúns focos de cloruros activos no caso dos bronces. Non obstante resultaban tamén moi consistentes. Foron introducidos en bolsas e caixas herméticas, para manter un ambiente estable ata o seu tratamento de restauración no laboratorio.

Xa no laboratorio, realizouse un tratamento básico dos materiais arqueolóxicos extraídos durante a escavación, que consistiu principalmente na súa limpeza-lavado; o seu siglado, co que cada peza márcase cun número único que permite identificar a peza individualmente; a súa catalogación e inventario, coa creación dunha base de datos coa información máis fundamental de cada peza individual, coas súas condicións de rexistro e outra información asociada; e finalmente, o seu embalaxe definitivo para que este material sexa perfectamente localizable e estea conservado en boas condicións durante o seu almacenaxe.

No caso dos fragmentos cerámicos, só en grupos contados e moi evidentes procedeuse ao pegado-unión de fragmentos (por medio de resina acrílica, reversible con acetona), deixando ese labor máis amplo para os especialistas que se farán cargo do estudio tipolóxico definitivo do conxunto, como vos contaremos en próximos post. A limpeza-lavado foi moi superficial, suficiente para poder apreciar as características das distintas pastas cerámicas, realizada con auga corrente e cepillos suaves para non danar a superficie. Debido a que as pezas proceden dun entorno moi salino, o secado foi gradual para evitar as alteracións propias da cristalización das sales. Algúns conxuntos de fragmentos non se lavaron para preservar o material adherido e as costras interiores de cara a futuras análises. Outros materiais foron recollidos xunto coa mesma terra da súa contorna, debido ao interese que podería ter a análise destas terras. O siglado efectuouse por medio de pequenas etiquetas de papel impresas, adheridas aos fragmentos con resina acrílica, reversible con acetona.

Coas pezas líticas procedeuse dun xeito similar, excepto no caso dos machados, as dúas esferas de granito, algún muíño de man e as pequenas contas circulares de xisto, que tampouco se lavaron para poder efectuar os estudos e as análises correspondentes, como vos contaremos tamén en próximos post.  En todo caso, simplemente se levou a cabo un cepillado suave co fin de retirar o sedimento máis evidente e non o que se atopa máis adherido á peza.

O percorrido de todo o material arqueolóxico que rexistramos na escavación da mámoa 4 do Areoso está case empezando de novo xa que, neste momentos, xa está en mans dos expertos que van a proceder ao seu estudio en profundidade, que nos dará información sobre a súa funcionalidade, tipoloxía, cronoloxía, etc.

Con todo o proceso de procesado básico xa rematado, podemos dar CIFRAS DEFINITIVAS DA CULTURA MATERIAL REXISTRADA NA INTERVENCIÓN, na que acadamos o rexistro dun total de case 3.000 fragmentos cerámicos, algo máis de 650 líticos e 7 pezas metálicas, un proceloso traballo que levou a cabo fundamentalmente a nosa restauradora Andrea Fernández Campoy, e máis o responsable do rexistro en campo, o arqueólogo Xosé Ramón Martínez Casal, aos que non podemos máis que recoñecer e agradecer a súa grande labor e implicación.

Andrea e Xosé Ramón recollendo con coidado cunchas de mexillón
que son moi fráxiles e excepcionalmente atopábanse enteiras neste punto,
baixo unha grande lousa da cámara desprazada sobre o cuncheiro

 

E logo como quedou a mámoa 4 do Areoso?

Neste último mes o equipo da intervención do Illote de Guidoiro Areoso encontrámonos “na vida real” con moitos de vós. Agradecemos enormemente todo o cariño e interese que nos transmitides, pero tamén había unha pregunta… e logo como quedou aquelo?

Xa que as nosas compañeiras de Riasón veñen de rematar a súa serie de post, vamos nós a retomar estas publicacións con outra pequena serie na que vos conteremos algo máis do que estamos avanzando na intervención da mámoa 4 de Guidoiro Areoso.

Vale, vale… pero como quedou?

Parte do plan da escavación da mámoa 4 incluía a súa restitución, ou sexa, tiñamos que tapar a zona escavada, sobre todo co propósito de asegurar certa seguridade e integridade do xacemento. Esta parte da actuación foi deseñada pola nosa conservadora – restauradora, Andrea Fernández Campoy, con criterios propios desta disciplina e con especial coidado de non empregar materiais contaminantes ou agresivos, xa que estamos nun entorno natural especialmente vulnerable.

Así, co material que extraemos da escavación (toda a terra, pedras, area,…) fomos enchendo as distintas gabias e superficies rebaixadas ata deixar a vista unicamente a cámara e o corredor, que sobresaen entre 0,5-1m sobre a area do entorno.

Puxemos especial interese en intentar colocar as pedras de cuberta sobre o corredor e a cámara, xa que pola nosa experiencia, sabemos que a presión que exerce sobre as pedras fincadas é clave para axudar a súa estabilidade. Volveron ao Areoso os nosos canteiros, Miguel Fandiño e Rocío Casal, e cun grande trípode e máis cinchas, polipastos e pericia, foron movendo as pedras que tiñamos seleccionadas e buscáronlle o xeito ata colocalas tapando a cámara e o corredor.

A pedra que cubre o corredor era a máis grande das que atopamos desprazadas ao Sur do corredor durante a escavación. Así, logramos comprobar empiricamente a nosa hipótese de que no seu momento foi parte do monumento megalítico, aínda que lle tivemos que dar unhas cantas voltas ata que a pedra encaixou coma un guante sobre as dúas lousas do corredor.

O pase de diapositivas require JavaScript.

Coa pedra da cuberta da cámara xa foi moito máis complicado: varias das lousas fincadas da cámara están partidas e dúas delas sobresaen moito sobre o resto. Interesábanos especialmente o valor que podía ter colocar esta peza apoiándose en dúas, tres ou incluso máis chantos da cámara, xa que cantas máis pedras “conectara”, axudaría a que a cámara aguantase moito mellor os embates das mareas. Se lembrades, esta pedra estaba medio tombada no interior da cámara, e pensabamos que facendo un desprazamento simple sobre a súa posición orixinal, levantándoa pola parte que estaba máis afundida, encaixaría. Pero non houbo maneira, non collía: aparentemente algunha das lousas máis altas venceuse lixeiramente cara o interior e por poucos centímetros xa non cabía. Non desesperamos e estivemos varias horas dándolle voltas ata que que finalmente encaixou: agora a peza apoiase no bico da lousa de cabeceira e noutras dúas lousas máis da cámara, e ademais, queda axustada entre as dúas lousas máis grandes, polo que esta gran lousa exerce coma unha viga, que forma un sistema xunto coas lousas fincadas que están apoiadas nela, funcionando como puntos de ancoraxe e apoio.

Esta experiencia serviunos para aprender moito sobre esta estrutura megalítica e ademais, axudounos e testar varias das ideas que tiñamos sobre a forma orixinal da cámara, sobre como sería antes da súa alteración xa en época prehistórica cando a lo menos retiraron as pedras que cubrían o corredor. Pero tamén abre máis preguntas e nos fai pensar que sería necesaria outra lousa máis para acabar de teitar a cámara… sería algunha das que apareceron partidas sobre a coiraza?

Ademais enchemos de pedras o interior da cámara e o acceso, e tamén o espazo entre a cámara e coiraza e o muro de protección, xa que aquí chegará a marea con facilidade e todo o material terroso ou areoso desaparecería case inmediatamente.

Por riba rematamos cunha gran capa de area que esperamos que axude a volver a recuperar parte do aspecto actual da duna e desta praia do Areoso, así como a colonización da vexetación propia da duna.

Esperamos que coa actuación de restitución que levamos a cabo, a mámoa 4 do Areoso siga conservando á vista a monumentalidade deste enterramento uns anos máis a pesar da forte presión que este entorno sofre. Con todo, non rematamos aquí o traballo de campo: nós faremos un seguimento durante 1 ano para avaliar como responde o sitio aos próximos temporais e mareas vivas, que xa vos iremos contando.

A orientación da Mámoa 4 do Areoso

Unha das liñas de investigación en relación aos monumentos megalíticos que ten unha importante tradición e que nos últimos anos está collendo forza é a relación destas construcións con eventos astronómicos. Este tema é tratado pola ARQUEOASTRONOMÍA, que tamén se coñece como ASTRONOMÍA NA CULTURA ou ASTRONOMÍA CULTURAL. Busca identificar os coñecementos astronómicos que tiñan as sociedades do pasado e así saber como entendían e identificaban fenómenos do ceo (en relación á lúa, ao sol, ás estrelas, etc.), os eventos naturais cíclicos do ano (como os cambios de estación), cal foi o papel destes coñecementos na súa cultura, se estes coñecementos poden encontrarse reflectidos nos restos arqueolóxicos dalgún xeito, como identificar ese “saber” nos restos do pasado, etc.

Iluminación da área sagrada do Mosteiro en Petra á posta do sol no solsticio de inverno. Este monumento escavado na rocha era probablemente a tumba ou cenotafio dun dos reis Nabateos, ademais dun lugar de peregrinación para a poboación de Petra e do culto ao seu deus principal, Dushara, quen renacía no solsticio de inverno. Fotos: J.A. Belmonte e A.C. González-García

Escena da película “Indiana Jones en busca da Arca perdida” que fai referencia ao coñecemento dos exipcios sobre o movemento do sol no ano… aínda que ten numerosas incorreccións 😉

Dende case o inicio dos estudios arqueolóxicos sobre os monumentos megalíticos, a ORIENTACIÓN DA ENTRADA DA CÁMARA destacouse coma un dos aspectos máis salientables deste fenómeno. De forma xeral, a zona de acceso ás cámaras galegas atópanse orientadas ao surleste, unha orientación que coincide grosso modo coa saída do sol nos meses de outono-inverno. Esta orientación fai referencia ao momento do ano no que esta luz natural do sol iluminaría a maior superficie do interior da cámara, que estarían pechadas polos laterais e pola parte superior, case sen espazos abertos, salvo por esta zona da entrada. Así, se as cámaras estaban orientadas ao surleste, os momentos do ano nos que a luz do sol podería iluminar o interior das cámaras dun xeito máis amplo sería durante os meses máis fríos, mentres que o resto do ano a luz natural entraría de xeito máis reducida ou moi lateralmente. Pero coñecer exactamente o grao da orientación da cámara e o acceso respecto ao sol, se é máis cara o sur, máis cara o leste, que elementos hai no entorno que podería impedir esta entrada de luz… permítenos afondar neste fenómeno e chegar máis alá, achegarnos incluso a unha data do ano na que o sol inundaría de luz máis amplamente o interior destas tumbas neolíticas.

 

O sol ilumina pola mañá parte do interior da cámara durante a escavación da Mámoa 4

Temos a sorte de contar nesta intervención coa colaboración do Dr. A. César González-García do Instituto de Ciencias do Patrimonio do Consello de Investigacións Científicas (Incipit, CSIC), instituto no que varios especialistas máis apoian e asesoran esta intervención. César é doutor en astrofísica, pero dende o inicio da súa carreira científica reservou parte dos seus esforzos a entender como as sociedades do pasado miraron ao ceo ao longo da historia e cal foi o seu propósito, como lles influía, porqué miraban ao ceo que, ao fin ao cabo, é a metade do que vemos todos os días. Aínda que se especializou en Astrofísica cunha brillante carreira desenvolvida dende varias universidades europeas e traballou varios anos no Instituto de Astrofísica de Canarias estudando as galaxias e fenómenos astronómicos, leva moitos anos tamén publicando as súas investigacións xunto con diversos colaboradores sobre a astronomía na cultura de sociedades de diversas épocas e diversos lugares do mundo: dende o Exipto clásico aos castros de Galicia, os dolmens europeos, nomeadamente os tracios e os galegos, os túmulos da idade do bronce mongoles, o mundo romano, os Nabateos, os Maias mesoamericanos, os incas en Chile, as igrexas cristiáns, etc., como podedes ver nas súas publicacións en aberto accesibles neste enlace… ou nesta reportaxe de “La Aventura del Saber-RTVE”. Este artigo “Statistical Analysis of Megalithic Tomb Orientations in the Iberian Peninsula and Neighbouring Regions”, por exemplo, está centrado na análise dos patróns de orientación de toda unha serie de tumbas megalíticas que se atopan en varias rexións europeas, un total de 1.500 tumbas, 33 delas en Galicia.

Figura do artigo “Statistical Analysis of Megalithic Tomb Orientations[…]” no que o gráfico da esquerda correspóndese a orientación serie analizada no centro de España

César visitounos na última semana da intervención, explorou a cámara, o acceso, o corredor e tamén o entorno no que se atopa a Mámoa 4 do Areoso. Porque é importante identificar correctamente tanto o eixo principal do acceso coma outros compoñentes clave da arquitectura megalítica, como a lousa de cabeceira ou outros elementos que poidan estar orientados respecto a un fenómeno astronómico, pero se contamos coa lúa, o sol e as estrelas, hai moitos fenómenos que ter en conta.

Cesar medindo a orientación da cámara dende o seu interior

César medindo a orientación da cámara dende o seu interior

Ademais, os arqueoastrónomos teñen en conta outras variables tales como é a visión do horizonte dende onde está a mámoa, xa que a presenza de montañas ou dun horizonte máis aberto e de menor altitude, como podería ser a carón do mar, fai que o punto no que se eleve o sol varíe varios graos respecto ao valor xeral de referencia de, por exemplo, os graos ao que sae o sol no solsticio de inverno (entre o 20-23 de decembro).

Outra variable de gran interese é que, debido a los movementos do eixo de rotación terrestre, nós non vemos o mesmo ceo estrelado que os nosos antepasados, xa que non están a vista as mesmas constelacións que fai miles de anos, algo que tamén se ten en conta no momento de tratar de vincular estas orientación con outros fenómenos astronómicos.

Tapando o sol da mañá no punto dende onde emerxe sobre as dunas que cubren a Mámoa 4

Tras a análise preliminar levada a cabo, César ten identificado que a cámara da Mámoa 4 posúe unha orientación leste-surleste (ESE, 109°), moi similar ao dolmen de Axeitos (Ribeira, A Coruña): non está precisamente orientada ao solsticio de inverno (ao surleste), senón a un momento uns meses antes e despois desta data. Sen embargo, a amplitude da entrada si deixaría ver no seu interior a luz dende o equinocio de outono ata o da primavera, iluminando a laxe de cabeceira nas primeiras horas da mañá. Outro aspecto salientable é que se puideron verificar outras alineacións interesantes con fitos da paisaxe e eventos astronómicos, como que dende onde está a Mámoa 4 podería verse a saída do sol no verán sobre o monte Xiabre ou que a posta da lúa máis ao sur sería sobre a illa de Sálvora.

Polo tanto, a Mámoa 4 de Guidoiro Areoso é singular (aínda que non única) respecto a súa orientación respecto ao sol, xa que a iluminación do interior non está centrada no solsticio de inverno como é o máis habitual. Cando César avance nos seus traballos, de seguro que propoñerá algunha cuestión máis sobre este sitio que nos permitirá a todos comprender mellor o amplo coñecemento que as xentes do Neolítico tiñan do seu entorno, tanto da terra como do ceo.

 

Se vos interesa este tema, animámosvos a seguir un evento que se celebrará en Santiago de Compostela dentro de 2 semanas, entre o 18 e o 22 de setembro. Chámase “Road to the Stars” – “Camiño ás estrelas”, que trae a reunión anual da Sociedade Europea de Astronomía na Cultura (SEAC), a Sociedade Internacional de Arqueoastronomía e Astronomía en Cultura (ISAAC) e as de INSAP (Inspiration of Astronomical Phaenomena), coorganizado polo Incipit, CSIC, a USC e o IAC e con varios eventos artísticos, charlas divulgativas e visitas vinculadas, como podedes ver no programa.

Moitas grazas a César e ao Incipit, CSIC polo voso interese neste sitio, o voso apoio e asesoramento e os esforzos que estades a centrar nel.

CHEGANDO AO FINAL DA INTERVENCIÓN

Xa estamos no final da última semana da intervención arqueolóxica 2017 na Mámoa 4 de Areoso, en canto ao que traballo de campo se refire.

Esta fase final, na que nos atopamos, implica un tapado do xacemento. O obxectivo é deixar  a contorna da Mámoa 4 cos ribazos suavizados, quedando a cámara á vista, pero coa suficiente estabilidade para que poida resistir a forte presión á que está sometida. Estamos nun punto do illote no que a erosión natural está avanzando de forma significativa, aínda que a menor velocidade e intensidade que na parte Norte do illote. Pero o mar chega ata a propia cámara e, nesta fase final, estamos volvendo a encher os espazos escavados para darlle a maior estabilidade, incluso colocando algunha das lousas de cuberta sobre a cámara e o corredor que estaban remexidas cando empezamos a intervención, co propósito de darlle unha maior estabilidade a estrutura.

Tamén estamos a facer os últimos rexistros e colleitando os últimos datos, pero isto non quere dicir que o traballo quede xa rematado. Aínda temos que elaborar e xestionar toda a información que este traballo de campo nos brindou a través de todas as pezas arqueolóxicas, mostraxes, os rexistros gráficos, topográficos, 3D e textuais que rexistramos, tanto o equipo da intervención como todos os expertos que colaboran con nós. Todos este proceso levará incluso máis tempo que as 8 semanas que estivemos no illote e nos permitirá identificar aspectos máis salientables do xacemento e incluso aportar datos novos. Ademais do propio interese dos resultados da propia intervención arqueolóxica, creemos que este traballo cobra especial relevancia dado o alto risco de alteración e incluso desaparición que experimenta este entorno e que precisamos coñecer para poder saber como paliar, e esperamos que este traballo axude a comprender mellor as dinámicas costeiras que se dan no Areoso e como afectan ao patrimonio.

Consideramos que os obxectivos están plenamente cumpridos, posto que fomos capaces de rexistrar a historia do monumento, dende a súa construción ata o seu abandono e a reutilización deste espacio en séculos e incluso miles de anos despois. Ademais, o carácter interdisciplinar deste proxecto aportou unha grande variedade de técnicas de análise e rexistro, e continuará aportando numerosos  datos sobre este monumento megalítico.

A pesar das evidentes complicacións de traballar neste entorno, coa dificultade de traslado ao illote tanto do persoal como do material, coas limitacións do tipos de ferramentas e elementos auxiliares que podíamos empregar, este foi e segue sendo un proxecto cun indubidable valor arqueolóxico no que todos nós queriamos participar. Estas dificultades foron superadas grazas ao enorme apoio recibido tanto por parte de especialistas e arqueólogos que se achegaron ata aquí (colaboraran no proxecto ou non), como da xente que se interesou por esta intervención dende as redes sociais e todas as persoas que se achegaron ao illote. E por suposto, as xentes da Illa de Arousa, que levan anos loitando para que este espazo e o seu patrimonio natural e cultural sexa respectado, xa que o Areoso e un lugar fermoso, singular pero tamén moi vulnerable.

Como dixemos, a xestión da información de campo e os resultados das diversas analíticas que se irán facendo nos próximos meses e incluso anos, permitirannos avanzar na investigación deste complexo xacemento megalítico do que seguro que seguiremos falando nós e moitos outros colaboradores. Nos próximos días seguiremos utilizando estes medios dixitais para seguir compartindo todos os datos que recompilemos sobre a Mámoa 4.

Pero non paramos! Xa comezamos a traballar na realización dunha peza documental na que mostrar todo o proceso de intervención arqueolóxica e presentar os resultados e a nosas conclusións tamén doutro xeito.

Esperamos que esta intervención vos siga interesando!

A Mámoa 4 de Guidoiro Areoso e a arte megalítica

A estas alturas semella bastante consolidada a idea de que a meirande parte de monumentos megalíticos, senón todos, posuirían orixinalmente pintura ou gravado decorando as súas lousas pétreas.

Deste xeito, o monumento contido na Mámoa 4 de Guidoiro Areoso era, a priori, moi prometedor sobre a posibilidade de conservar arte prehistórico. Tal e como imaxinábamos nun principio, e sabemos agora, estabamos ante un xacemento parcialmente non profanado desde época prehistórica e, polo tanto, carente das habituais interaccións negativas que acaban por facer desaparecer esa expresión de arte tan antiga (unha perfecta mostra da persistente creatividade humana).

Nese senso, a presenza no equipo do especialista e investigador nesta área da arte megalítica, Fernando Carrera, tiña como obxectivo axudar á contrastación en campo desa ilusionante hipótese. Fernando é arqueólogo, conservador e profesor da Escola Superior de Conservación e Restauracións de Bens Culturais de Galicia, da que foi director varios anos. A súa tese doutoral centrouse precisamente na arte megalítica do noroeste peninsular, e ten un gran número de publicacións sobre este tema, no que destaca todo o traballo para a identificación dun gran número de casos de arte megalítico que ata ese momento non estaban recoñecidas, a datación directa das pinturas, as súas propostas para ampliar o coñecemento e conservación deste tipo de arte tan antigo, etc. das que podedes ver unha boa mostra nas súas publicacións en aberto neste enlace…

Fonte: https://images-na.ssl-images-amazon.com/images/I/416YXyjJTZL._SX352_BO1,204,203,200_.jpg / https://images-na.ssl-images-amazon.com/images/I/51BLxNdNhjL._SX349_BO1,204,203,200_.jpg

Fonte: https://images-na.ssl-images-amazon.com/images/I/416YXyjJTZL._SX352_BO1,204,203,200_.jpg / https://images-na.ssl-images-amazon.com/images/I/51BLxNdNhjL._SX349_BO1,204,203,200_.jpg

Polo tipo e cronoloxía da arquitectura megalítica, e polo atopado en monumentos similares, agardábamos poder rexistrar restos do que se ven en denominar “pintura simple”: a aplicación directa dunha mestura de pigmento e aglutinante sobre a pedra, sen aplicación previa de revocos. As cores poderían ser os habituais vermellos, pero tamén brancos e negros e, incluso, poderíamos imaxinar unha gama cerrada de grafías ou motivos (tal vez ondulados ou zigzags, tanto horizontais coma verticais).

Os labores levados a cabo nas dúas visitas realizadas ao monumento por Fernando, pretenderon ir inspeccionando os ortostatos conforme se ía escavando o xacemento. O equipo da escavación, seguindo as instrucións de Fernando, non retirou o sedimento adherido as lousas a medida que avanzou a escavación do interior da cámara, para evitar destruír as posible probas de arte. O sistema de traballo consistiu nunha detallada inspección visual, acompañada de iluminación e lentes de aumento, dunha pedras apenas limpadas polo equipo de escavación. Logo, o noso investigador foi realizando, persoalmente, limpezas parciais e detalladas, intentando descubrir restos, por mínimos que estes foran, de pintura.

O pase de diapositivas require JavaScript.

Sen embargo, e lamentablemente, nada do previsto foi atopado ata o momento producindo (porqué non dicilo) unha considerable decepción en todo o equipo. Aínda queda rematar de limpar unha pequena parte das lousas (as bases das mesmas que aínda se está a escavar) e facer unha inspección con luz rasante artificial en detalle para certificar a inexistencia de gravados, xa que ata o de agora tampouco teñen aparecido.

Aínda así, todo elo non nos ten porqué impedir imaxinar a magnífica arquitectura da Mámoa 4 de Areoso cunha pintura que entendemos coma unha mensaxe, unha linguaxe simbólica asociada á propia tumba e a outros elementos do ritual funerario

Poderán ter sido outras razóns, aínda por descubrir, as que teñen impedido a preservación da pintura pero, Fernando Carrera e a nosa especialista en pedras, Teresa Rivas, atopáronse cunhas lousas de superficie moi alterada que, con toda seguridade, estiveron e seguen estando sometidas e afectadas por un ecosistema tan alternante e agresivo como o mariño.

 

Esta Mámoa 4 de Guidoiro Areoso está sendo moi xenerosa en moitos aspectos da investigación do noso pasado e por elo temos que estar satisfeitos pero, sen embargo, carecemos dun dos elementos máis singulares da actual investigación en megalitismo. Aínda así, de igual xeito, estamos intentando construír a súa historia e o sentido que tivo para as xentes que a levantaron.

 

Recta final da intervención

Estamos xa na sétima semana de traballo e, polo tanto, a piques de rematar a intervención arqueolóxica na Mámoa 4 do Illote de Guidoiro Areoso. Agora os nosos esforzos están centrados en tres ámbitos do monumento:  o interior da cámara, o sector de acceso á mesma e a apertura dunha gabia que nos permita acadar información complementaria sobre a estrutura tumular.

O interior da cámara está sendo, como todo o monumento, do máis interesante, xa que moi poucas veces en Galicia foi posible levar a cabo unha intervención arqueolóxica nunha cámara que non se atopase alterada dende época prehistórica.  En realidade non é exactamente así, xa que a acción do mar, a pesares do muro de contención construído hai uns anos, si tivo a afectado ao interior do megalito nunha zona da parte norte ata desfacela e baleirala. A escavación da cámara está a fornecer información moi destacada sobre a formación do xacemento e o seu proceso de “uso” no interior do mesmo, coa presenza de estratos sen alterar e obxectos arqueolóxicos en posición primaria, é dicir, na mesma situación e colocación na que foron deixados polas xentes que usaron o monumento, no que destacan varias machadas en pedra e algunha cerámica.

En canto ao acceso, que é a parte situada por diante do corredor da estrutura megalítica central cara o surleste, sucede algo parecido que na cámara. Para os investigadores resulta un elemento moi salientable do túmulo (mesmo tanto ou máis que o interior da cámara), se ben neste sector as remocións ou reformas son algo máis frecuentes ao ser unha zona máis ampla e de especial uso, tanto polas sociedades que construíron, empregaron e pecharon esta tumba como polos que viñeron despois dos propios construtores do megalito (as xentes da Idade do Bronce, como xa vos contamos no post ACHEGÁMONOS Á HISTORIA MÁIS ANTIGA DA MÁMOA 4 DO AREOSO). Aquí, os esforzos da intervención céntranse en descifrar como era realmente o acceso ao interior da cámara e como se efectuou o selado ou peche definitivo da mesma unha vez que deixou de ter uso; finalmente, se é posible, buscar rastros dos rituais relacionados cos enterramentos efectuados na mesma. Tras a retirada do cuncheiro o número de achádegos reduciuse moito, sobre todo en canto a fragmentos de cerámica, pero destaca a localización de varias ducias de pequenas contas en pedra, semellantes a un abeloiro plano e que sería parte dalgún colar ou adorno.

Por último, temos que facer mención aos traballos de apertura dunha gabia na parte sur do túmulo. Esta gabia, que discorre entre a cámara e o límite sur da escavación, ata o exterior do túmulo, permitirá facer un rexistro completo das tres partes que, a priori, compoñen o túmulo:  a coiraza (que é a capa de pedras superior), a masa tumular (que é a acumulación de terra situada por debaixo da coiraza); a preparación do terreo para a construción do monumento.  A estratigrafía resultante da escavación que se leve a cabo aquí, será moi significativa para comprobar algunhas das hipóteses de traballo que se teñen ido barallando durante o proceso de escavación en área. Nos chamou a atención o ben que está construída a coiraza, con moitas das pedras fincadas e moi apertadas, que fixo complicado desmontar esta pequena parte para poder ver como foi construída a masa tumular.

 

Sen adiantar acontecementos ata que estes estean plenamente confirmados, si podemos apuntar que os resultados están sendo moi interesantes e, ata certo punto, novidosos para a investigación do megalitismo no noroeste peninsular. Xa temos rexistradas en todas estas semanas máis de 950 fragmentos cerámicos, 200 líticos, máis de 70 mostras, ademais de malacofauna, carbóns, algún metal, etc. Pero isto será abordado noutros posts, un pouco máis adiante, cando os datos acadados vaian “tomando forma” no traballo de gabinete posterior. Non perdades a paciencia e seguide este blog no futuro que, de seguro, aportaremos información e imaxes moi salientables que esperemos que vos resulten interesantes.

A Fotogrametría para rexistrar en detalle e en 3D a escavación arqueolóxica da Mámoa 4 de Areoso

A escavación arqueolóxica implica un proceso de remoción dos diferentes sedimentos (capas de terra, pedras…) depositados de xeito natural e/ou antrópico no espazo que conforma un xacemento arqueolóxico. Deste xeito, hai que ir retirando capa por capa cada estrato para identificar os distintos elementos que compoñen a historia do sitio que estamos a escavar. Moitos destes elementos non volverán nunca a atoparse como os vemos no momento da escavación, e é por isto polo que é moi importante facer un rexistro exhaustivo, onde recuperemos toda a información posible. Para elo, os arqueólogos dispoñemos de toda unha serie de metodoloxías e técnicas para rexistrar de forma sistemática a diversa información que nos proporcionan as diferentes capas existentes:  as súas características (tamaño, situación, composición, aspecto, relacións físicas,…), a súa estruturación, o material arqueolóxico que o acompaña (cerámica, líticos, restos de animais e plantas, restos humanos, etc.), a relación coa contorna, o seu estado de conservación, etc.

1

2

3

4

5

6

Hoxe imos presentar unha das técnicas de rexistro que empregamos nesta intervención e que permite documentar tridimensionalmente e en detalle o tamaño, forma e aspecto das distintas capas e estruturas que estamos a identificar. Interésanos aplicar esta técnica xa que así estamos a crear unha copia dixital de moito detalle da xeometría de cada un dos elementos máis destacados deste xacemento.

Para elo, aplicamos a denominada Fotogrametría Dixital Xeorreferenciada, tal e como estaba detallado no proxecto da intervención. É unha técnica que se basea na realización de toda unha serie de fotografías do sitio que, xunto cunha serie de medicións complementarias, permite crear modelos 3D, modelos dixitais do terreo, ortofotografías, etc., e así incrementar a precisión e densidade dos datos topográficos rexistrados. Como os datos destas medicións son obtidos cunha Estación Total xeorreferenciada no sistema de coordenadas global, logramos que todo o rexistro estea no mesmo sistema de referencia, e polo tanto que se poida comparar con outra información xeográfica previa ou que sexa xerada no futuro.

O pase de diapositivas require JavaScript.

Esta técnica ten unha longa historia pero nos últimos anos cada vez está a ser aplicada con máis frecuencia en proxectos coma este. Se seguides este blog xa temos falado dela, dado que foi empregada para realizar os modelos 3D do seguimento da erosión dos xacementos do Areoso entre 2013-2015 (post 1). Ademais, neste proxecto téñense feito reconstrucións 3D a partires de fotos antigas de varios deses xacementos do Areoso ou de zonas xa erosionadas e perdidas, tal e como falamos neste outro post 2 sobre o modelo 3D da xa desaparecida mámoa 5.

https://skfb.ly/FRWn

Son moi útiles para a presentación online dos elementos localizados como podedes ver neste outro post e no perfil en Sketchfab de Guidoiro Dixital onde se pode interactuar cos modelos 3D, ou tamén a empregamos para realizar a topografía do illote completo (feito xa relatado no blog de Patricia Mañana, a directora desta intervención).

Durante esta intervención este método de rexistro está a cargo do especialista Alejandro Güimil, que forma parte do equipo de TOMOS para a escavación, e que ten cumprida experiencia na documentación 3D de sitios arqueolóxicos, pezas, etc., así como na aplicación das Tecnoloxías de Información Xeográfica (tal e como podedes ver, por exemplo, no seu perfil de Sketchfab ou nas súas diversas publicacións online).

Ademais, esta vindeira semana, levarase a cabo un voo cun drone que, de seguro, proporcionará algunha imaxe impresionante do sitio. Pero tamén, xunto con esas imaxes capturadas e os puntos de apoio rexistrados, poderase fornecer unha planimetría de detalle do sitio no seu estado actual e tamén de toda a contorna inmediata do illote para,  deste xeito, poder avaliar o seu estado actual e comparalo tanto cos rexistros anteriores coma cos que se poidan realizar no futuro.

Achegámonos á historia máis antiga da Mámoa 4 do Areoso

Na sexta semana de escavación xa estamos retrotraéndonos a datas arredor de 4.000-6.000 anos atrás. Estamos acabando de retirar tanto o cuncheiro, como as pedras e os grandes bloques da estrutura megalítica, movidas nalgún momento despois do seu peche e do que xa vos falamos no post da semana pasada XA ESTAMOS NO ECUADOR DA INTERVENCIÓN!

A extensión do cuncheiro ocupa toda a marxe Surleste do túmulo, sobre a zona de acceso ao interior da cámara megalítica, e como xa se ten comentado, o tipo de material cerámico que acompaña a esta grande cantidade de cunchas lévanos a considerar que foi formado durante a Idade do Bronce, cando xa as mámoas deixaron de utilizarse como enterramentos colectivos das comunidades que habitaron estas áreas.

O pase de diapositivas require JavaScript.

Tamén temos confirmado que toda a serie de grandes bloques alongados de granito que se atopan na marxe esquerda da entrada da cámara (ao Sur do corredor) foron desprazados en relación a esta acumulación de cunchas, o que nos indicaría que a mámoa foi desfeita na Idade de Bronce, cando alteraron partes da estrutura central e a coiraza da mámoa, descolocando todas estas grandes pezas que serían, algunhas, as tampas do corredor, e outras, seguramente, pedras do sistema de peche da propia cámara.

Tras retirar todos estes sedimentos e rexistralos con coidado, empezamos esta semana a achegarnos aos restos da estrutura orixinal do monumento megalítico. É habitual neste tipo de xacementos atopar un acceso con varios usos, varias capas de recheo, reformas da entrada nas que amontonan ou cambian as pedras da coiraza, acumulan terra nalgunha área específica, etc. e que nos darán a clave das posibles reutilizacións deste monumento e polo tanto, da súa vida.

Estamos, polo tanto, ante unha estructura moi delicada e moi interesante, e só nos quedan un par de semanas para rematar a intervención!

E como saber de CANDO son estes restos? A combinación de distintas técnicas de datación e o emprego da OSL na intervención do Areoso 2017

En Arqueoloxía interésanos moito saber como foron configurados os espazos, como foron construídos, como se empregaron, que restos quedaron no sitio, que ferramentas e técnicas tiñan as sociedades que os construíron, que indicios son produto de accións deliberadas e cales nos chegan a nós como resultado do abandono do lugar e os procesos naturais posteriores… Pero a outra gran pregunta é CANDO, para así entender a “biografía” do monumentos, como xa vimos neste post POR QUE TEN INTERESE A ESCAVACIÓN DA MÁMOA 4 DO AREOSO?

Neste sentido, escavar con coidado e cunha metodoloxía arqueolóxica que rexistra as relacións físicas entre Unidades Estratigráficas (cal está por enriba, cal por debaixo, se unha ou varias están cortadas por… un burato, se están adosadas, …) permítenos albiscar a sucesión temporal na que foron xeradas estas distintas capas, algunhas resultado da acción humana e outras da acción da natureza. Así obtemos a sucesión de estratos que, por exemplo, nos permite dicir que o cuncheiro é posterior á coiraza do túmulo, pero aínda nos falta saber de que época é ese cuncheiro.

A forma máis habitual para poder dicir de que época é un estrato é polo material arqueolóxico que contén. Deste xeito, comparando os materiais recuperados aquí coas escavacións e investigacións previas, podemos dicir que, se aparece unha cerámica campaniforme no cuncheiro, como este tipo de obxecto é propio de comezos da Idade do Bronce e incluso ten aparecido en contextos xa previamente datados, este cuncheiro será desta época.

Pero ademais, en Arqueoloxía, apoiámonos noutros especialistas e técnicas para ir máis alá e obter cronoloxías absolutas. Estas técnicas son aquelas que permiten determinar unha data ou idade a partir da análise directa da mostra seleccionada. O máis habitual dos sistemas de datación absoluta en contextos arqueolóxicos é a datación por Carbono 14 (C14), da que temos previsto facer polo menos 2 análises nesta intervención a cargo do proxecto arqueolóxico. Pero é unha técnica que tamén se está a aplicar no estudio paleoambiental que se desenvolve co proxecto da USC que xa vos temos falado para calcular a data dos distintos niveis identificados. Se queres saber máis desta técnica, podes ver un resumo sobre en que consiste a datación por radiocarbono na web deste laboratorio que realiza multitude de datacións de contextos arqueolóxicos. En Galicia xa contamos cunha ampla colección de datacións por Carbono 14 en contextos megalíticos que crece con cada intervención e que nos permite saber, por exemplo, que as mámoas máis antigas están datadas en torno ao 4.500-4.300 a.C. (como por exemplo, Forno dos Mouros 5 ou Chousa Nova 1, nas que varios membros deste equipo temos traballado) ou que os accesos nas grandes cámaras, como os de Dombate ou Campiños 6 foron pechadas entorno ao 3.000-2.500 a.C.

Pero ademais existen moitas outras técnicas de análise físico-química que permiten calcular directamente a idade dun estrato, e este post querémolo dedicar a unha delas:

             Datación por OSL (Optically Stimulated Luminiscense)
ou
DATACIÓN POR LUMINISCENCIA ÓPTICAMENTE ESTIMULADA.

Proceso xeral que produce a sinal de luminiscencia (1-2) e do procedemento de mostreo e análise para determinar a idade (3-6). Extraída de http://core.ecu.edu/geology/mallinsond/OSL.htm

A OSL é capaz de calcular a radiación natural acumulada por un mineral dende a última vez que quedou exposto á luz, ou sexa, mide cando estes minerais viron a luz por última vez e polo tanto, danos unha data de antigüidade.

Somos quen de aplicar esta técnica nesta intervención grazas a colaboración do Dr. Elías López-Romero, investigador do LaScArBx – LabEx Sciences Archéologiques de Bordeaux da Université Bordeaux-Montaigne (Francia), especialista en megalitismo e neolítico, arqueoloxía costeira, arqueometría, arqueoloxía da paisaxe, emprego das novas tecnoloxías en patrimonio, etc. e do que podes ver as súas publicación en aberto aquí… Elías é unha das patas, alma e corazón deste blog Guidoiro Dixital, quen xa centrou a súa investigación neste illote no seu proxecto anterior entre 2013-2015, grazas ao financiamento que aportou co seu proxecto europeo Marie Curie-IEF: eSCOPES “Evolving spaces: coastal landscapes of the Neolithic in the European Land’s Ends” da Universidad de Durham. Previamente xa tiña tamén traballado no contexto costeiro destas rías, preto dos Guidoiros, durante o seu contrato no Incipit, CSIC, do que resultaron varias publicacións coma esta “Estudo arqueolóxico do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia. Prospección superficial e vulnerabilidade“.

Elías rexistrando en setembro de 2013 a chamada Cista 2 do Areoso, actualmente xa desaparecida. Podes ver o modelo 3D deste cista aquí en https://skfb.ly/TLDO

O seu interese científico segue centrado no megalitismo + costa + vulnerabilidade dos xacementos costeiros, pero tamén lle interesa especialmente aplicar unha técnica de datación directa como a OSL que aínda non está moi estendida nos contextos prehistóricos, como xa nos contou na súa publicación de 2011 DATACIÓN POR LUMINISCENCIA ÓPTICAMENTE ESTIMULADA DE MONUMENTOS MEGALÍTICOS:CONTEXTO Y PERSPECTIVAS, onde podes ver unha explicación máis ampla da técnica e o seu interese.

Para facelo aquí, no Illote do Areoso, Elías solicitou os servizos dun grande especialista, o Dr. Jorge Sanjurjo Sánchez e o seu equipo do Grupo de investigación Grupo Interdisciplinar de Patrimonio Cultural e Xeolóxico (CulXeo) da Universidade de A Coruña. Jorge é especialista en xeocronoloxía, xeoquímica ambiental, xeomorfoloxía, xeoarqueoloxía, etc. e sobre todo en datacións por OSL, como podes ver nas súas publicación en aberto aquí…

Na primeira semana de intervención, tras ter un perfil completo do xacemento e identificar a sucesión estratigráfica e a relación cos elementos construtivos do monumento megalítico, procederon a facer a mostraxe para a Datación por OSL. Analizando as posibilidades que tiñamos, a estratigrafía do xacemento, os coñecementos dos distintos especialistas tanto no contexto arqueolóxico como na técnica OSL, seleccionáronse 4 puntos concretos para a tomas de mostras para OSL, con especial coidado para que as mostras non lles dera a luz en ningún momento.

O pase de diapositivas require JavaScript.

Este tipo de datación é especialmente fiable en relación a algún tipo de minerais, como o seixo, que é abondoso na composición das areas das praias. E por outra banda, as dunas son moi complicadas de datar por C14 xa que normalmente teñen pouca materia orgánica, que é un dos tipos de materiais que pode ser datado por Carbono 14. Así, a OSL revélase como unha técnica moi útil en contextos costeiros coma este.

Escolléronse os sitios concretos onde extraer as mostras en relación á identificación de superficies especialmente relevantes, como a capa que cobre directamente a coiraza (ese sedimento negro e moi areoso que vos temos falado nos post anteriores) para así calcular en que momento este sedimento deixou de recibir luz.

Mostraxes para OSL (círculos numerados) e mais as columnas de mostraxes paleoambientais (en verde) extraídas na parte posterior na laxe de cabeceira da Mámoa 4 do Areoso

Outra recolleuse na base da duna máis antiga que se formou directamente sobre esa capa negra. Tamén se colleron mostras na superficie baixo a coiraza, na parte superior da masa tumular e unha última preto da base da cámara.

Os resultados destas datacións, en combinación coas datacións e análises físico-químicas que realizará o equipo de paleoambiente de Ramón Blanco – USC das mostras obtidas ao carón das de OSL, mais as datacións por C14 dun par de contextos arqueolóxicos noutras zonas da mámoa, a lectura estratigráfica, o material arqueolóxico rexistrado en cada capa, todo iso por xunto permitiranos saber CANDO se formaron os estratos clave e principais do xacemento, e polo tanto a historia no tempo deste túmulo, dende que foi construído ata que se empezaron a formar as dunas sobre el.

Moitas grazas Elías por escoller esta intervención para a túa apaixonante investigación e darnos a oportunidade de datar estes contextos con esta técnica tan interesante.

Xa estamos no ecuador da intervención!

Estamos na 5ª semana de escavación arqueolóxica no Areoso dun total de 8 semanas de traballo, polo que xa temos superado a metade do tempo previsto para esta intervención. Levamos retirada moita area, rexistrado unha gran cantidade de unidades estratigráficas, mostras, materiais arqueolóxicos, datos topográficos… e ademais, recibido multitude de visitas que, polo seu interese, ánimo e preguntas, sérvenos de estímulo para seguir adiante.

Neste momento xa estamos escavando e rexistrando as capas que cobren directamente as estruturas que conforman o monumento tumular, pero aínda falta bastante para rematar esta tarefa. Estivemos estas dúas últimas semanas retirando toda unha serie de capas moi areosas, no que predomina un paquete moi escuro, e que claramente formáronse nun momento no que o ambiente da contorna era moi similar ao actual: a alta proporción de area nos depósitos nos está a indicar que estaríamos nun entorno areoso, próximo ao mar, como xa vos adiantamos no post TRAS A 2ª SEMANA DE INTERVENCIÓN, CAMBIAMOS O RITMO DA ESCAVACIÓN. Esa area foise acumulando sobre a Mámoa 4, que ademais estaría, de vez en cando, cuberta de vexetación que ao podrecer, acabaría dando ese aspecto tan escuro a estas capas.

Detalle da columna de mostras do paquete escuro areoso que cobre os restos

Unha columna de mostraxe que extraeu nesta zona Ramón Blanco Chao, xeomorfólogo e especialista en espazos litorais da USC, axudaranos a coñecer en detalle como se foron formando estes depósitos.

Ao empezar a retirala, temos identificado que este espazo estivo a albergar algún tipo de actividade que aínda estamos a desentrañar. Cara o oeste da área de intervención (e ao oeste e sur da propia mámoa), teñen aparecido diversos conxuntos de pedras aínda sen interpretar. Estas acumulacións pétreas definen varias alineacións e un semicírculo:  as primeiras, a xeito de sinxelos muretes, están formadas por dúas ou tres fiadas de pedras apiadas, algunha delas fincadas e sen argamasa; incluso, se ben algún treito destes pequenos muros está derrubado, pódese apreciar a conformación dun espazo de planta tendende a rectangular, aínda que non totalmente definido polo de agora.

Estas estruturas atópanse claramente sobre os restos máis antigos, relacionadas coa mámoa e, incluso, sobre o cuncheiro que seguimos a escavar estes días, o que nos indica que responde a un evento posterior ao monumento megalítico. Temos varias pistas sobre a época de construción e uso destas estruturas, xa que, vencellado ao paquete areoso no que se teñen rexistrado estes bloques de pedras, temos atopado algún material arqueolóxico de interese. Son significativos varios fragmentos de cerámica con decoración, como os que se amosan a continuación, que nos levan ata a Idade de Bronce e, incluso, a cronoloxías máis recentes: un borde dunha ola tipo “largo-bordo” ou varios fragmentos campaniformes.

O pase de diapositivas require JavaScript.

Por outra banda, se ben xa temos ao descuberto unha grande parte da coiraza da Mámoa 4, na zona do acceso, ao surleste, aínda se está a escavar o cuncheiro do que se ten falado no post anterior DESENTRAÑANDO O QUE AGOCHA… Vemos que este cuncheiro exténdese por toda a parte frontal de entrada á cámara e, nos sectores xa escavados, está directamente sobre a propia coiraza do monumento. Tamén pódese observar como a capa de cunchas cubre un gran bloque alongado de pedra  que se atopa ao oeste do corredor e que, pola súa forma e tamaño, semella ser unha das laxes de cuberta do mesmo. Se esta peza, como parece, pertence á estrutura orixinal da cámara, estaría a indicar que foi quitada da súa posición primaria antes de que o cuncheiro se formara, dato que indicaría unha desmontaxe desta parte da estrutura megalítica principal en momentos prehistóricos.

Estamos tamén empezando a retirar os depósitos do interior da cámara e do corredor, tratando de identificar se os recheos que ten responden a algún tipo de remexido ou están en posición orixinal. O que xa temos bastante claro é que o tipo de cámara ante o que estamos non é común. Habitualmente as cámaras megalíticas teñen unha lousa de cabeceira sobre a que se van apoiando o resto de ortostatos ata formar o espazo da cámara. Habitualmente a laxes distribúense por pares a un lado e outro da de cabeceira, ata facer unha cámara aberta como esta, e logo, un ou varios pares de lousas máis pequenas forman o corredor de acceso. Isto quere dicir que o normal é que as cámaras teñen 5 ou 7 laxes, pero nesta altura da escavación da Mámoa 4, estamos vendo que a cámara está composta por 6 laxes. Sería un dos poucos casos coñecidos en Galicia, algo que tamén ocorre na mámoa 6 de Os Campiños (Rianxo) escavada en 1984 (acceso a publicación online da escavación), ainda que nesta outra mámoa só conservaba 4 laxes in situ.